Co to jest integracja sensoryczna (SI)?

Termin integracja sensoryczna określa prawidłową organizację wrażeń sensorycznych (bodźców) napływających przez receptory. Oznacza to, że mózg, otrzymując informacje ze wszystkich zmysłów (wzrok, słuch, równowaga, dotyk, czucie ruchu-kinestezja) dokonuje ich rozpoznania, segregowania i interpretacji oraz integruje je z wcześniejszymi doświadczeniami. Na tej podstawie mózg tworzy odpowiednią do sytuacji reakcję nazywaną adaptacyjną. Jest to adekwatne i efektywne reagowanie na wymogi otoczenia. Może to być odpowiedź ruchowa jak i myślowa.
Integracja sensoryczna jest procesem, dzięki któremu mózg otrzymując informację ze wszystkich systemów zmysłowych dokonuje ich segregacji, rozpoznania, interpretacji i integracji z wcześniejszymi doświadczeniami.
Integracja sensoryczna rozpoczyna się już w okresie płodowym i trwa do około 7 roku życia (patrz Tabela). Nierozwinięcie określonych umiejętności w kolejnych stadiach rozwoju powoduje powstawanie trudności w funkcjonowaniu i zachowaniu dziecka.

Stadium 1

rozwój zdolności do przetwarzania bodźców propriocepcyjnych, dotykowych i przedsionkowych,
rozwój reakcji równoważnych, napięcia mięśniowego, ruchów oczu,
integracja odruchów – ewolucja czynności odruchowych (odruchy postawy, prostowania, równowagi);
kształtowanie się więzi z matką i innymi opiekunami w czasie czynności pielęgnacyjnych.

Stadium 2

rozwój reakcji dowolnych (w poprzednim okresie dominowały odruchy),
rozwój schematu ciała,
rozwój dużej motoryki i planowania ruchu,
kształtowanie się stabilnej postawy,
kształtowanie się podstaw percepcji słuchowej, wzrokowej,
rozwój koordynacji ciała.

Stadium 3

rozwój ruchów dowolnych i bardziej precyzyjnych (ręki, aparatu mowy),
kształtowanie się koordynacji wzrokowo-ruchowej,
rozwój współdziałanie zmysłów.

Stadium 4

specjalizacja mózgowa (dominacja stronna ciała),
rozwój zdolności do: czytania, pisania, liczenia, koncentracji uwagi, kontroli emocjonalnej, samoakceptacji.

Założenia teorii integracji sensorycznej (SI)

Teoria integracji sensorycznej opiera się na kilku założeniach odwołujących się do neurologii i teorii zachowania.

Plastyczność neuronalna, czyli zdolność mózgu do zmian i modyfikacji. Dokonuje się przez całe życie, ale znacznie większa jest u młodszych dzieci. Plastyczność mózgu ma zasadnicze znaczenie dla terapii integracji sensorycznej, gdyż zakłada możliwość zmian w obrębie systemu nerwowego pod wpływem kontrolowanego dopływu bodźców sensorycznych. Plastyczność neuronalna zależy od zaangażowania dziecka w zadania, różnorodności środowiska, w którym przebiega rozwój i terapii oraz od tzw. krytycznych okresów rozwojowych.
Sekwencyjny rozwój procesów integracji sensorycznej. Złożone kompleksowe zachowania rozwijają się w oparciu o bardziej podstawowe, wcześniej wykształcone.
Integralność systemu nerwowego. Wyższe struktury mózgu ewaluują z niższych. Mózg funkcjonuje jako całość i istnieje wzajemna zależność między ośrodkami podkorowymi i korowymi.
Reakcje adaptacyjne, czyli właściwe reakcje na wymogi środowiska. Reakcje adaptacyjne wpływają na rozwój integracji sensorycznej, a procesy integracji sensorycznej przyczyniają się do pojawienia się coraz bardziej złożonych reakcji adaptacyjnych na zasadzie sprzężenia zwrotnego.
Każde dziecko ma w sobie wewnętrzny pęd do rozwoju (inner driver), do dostarczania sobie bodźców, których potrzebuje.

Najważniejszymi systemami sensorycznymi są system przedsionkowy, proprioceptywny i dotykowy. Zaczynają one pracować bardzo wcześnie, jeszcze w okresie prenatalnym. Ich prawidłowe funkcjonowanie wpływa na pracę pozostałych zmysłów, przyczynia się do rozwoju napięcia mięśniowego, koordynacji ruchowej, reakcji równoważnych, ruchów oczu, świadomości ciała.

J. Ayres – twórczyni metody integracji sensorycznej (SI)

Twórcą teorii integracji sensorycznej jest dr Jean Ayres (1920–1989), psycholog, terapeuta i pracownik naukowy Uniwersytetu Kalifornijskiego w USA. W latach 60-tych XX wieku badaczka sformułowała hipotezy wskazujące na związki procesów integracji sensorycznej z procesami uczenia się. Następnie skonstruowała baterie testów mierzących procesy leżące u podstaw uczenia się.
Jest autorką dwóch książek (Sensory Integration and Learning Disorders, Sensory Integration and the Child) i wielu artykułów publikowanych w czasopismach naukowych.

Terapia integracji sensorycznej (SI)

Terapia integracji sensorycznej może być prowadzona wyłącznie przez certyfikowanego terapeutę, a jej podstawą jest diagnoza.
Terapia integracji sensorycznej określana jest mianem „naukowej zabawy”. Podczas sesji dziecko huśta się w hamaku, toczy w beczce, jeździ na deskorolce czy balansuje na kołysce. Przez zabawę przyjemną i interesującą dla dziecka dokonuje się integracja bodźców zmysłowych oraz doświadczeń płynących do ośrodkowego układu nerwowego, co pozwala na lepszą organizację działań.
Terapia SI nie jest uczeniem konkretnych umiejętności (np. jazda na rowerze, pisanie, czytanie), ale usprawnianiem pracy systemów sensorycznych i procesów układu nerwowego, które są bazą do rozwoju tych umiejętności. W toku pracy tą metodą terapeuta stymuluje zmysły dziecka oraz usprawnia takie zakresy, jak np.: motoryka mała, motoryka duża, koordynacja wzrokowo-ruchowa. Zadaniem terapeuty jest, przy zastosowaniu odpowiednich technik, eliminowanie, wyhamowywanie lub ograniczenie niepożądanych bodźców obecnych przy nadwrażliwościach sensorycznych lub dostarczanie silnych bodźców, co jest konieczne przy podwrażliwościach systemów sensorycznych.

Integracja sensoryczna nie jest substytutem rzeczywistej edukacji, może natomiast poprawić uczenie się i sprawić, że będzie ono łatwiejsze.
Terapia odbywa się w sali specjalnie do tego przystosowanej i wyposażonej w odpowiednie przyrządy. Wyposażenie musi przede wszystkim obejmować wiele urządzeń do stymulacji systemu przedsionkowego, proprioceptywnego i dotykowego, ale również wzrokowego, słuchowego i węchowego. Atmosfera podczas terapii sprzyja rozwojowi wewnętrznej potrzeby ujarzmiania środowiska.

Zadania, stawiane przed dzieckiem znajdują się w strefie najbliższego rozwoju. Oznacza to, że każde z nich stanowi swoiste wyzwanie dla dziecka i jego układu nerwowego – nie jest zbyt łatwe i nie jest zbyt trudne. Ciągłe balansowanie na granicy możliwości dziecka poprawia organizację pracy układu nerwowego, wyzwala więcej reakcji adaptacyjnych i wpływa na procesy uczenia się. Zadaniem terapeuty jest stałe monitorowanie i analizowanie zachowania dziecka, które to działania umożliwiają właściwy dobór kolejnych aktywności oraz pomocy terapeutycznych.
Terapia SI jest skuteczna w odniesieniu do dzieci, które mają zaburzenia integracji sensorycznej. Terapia bazuje na neurofizjologii dzięki czemu terapeuci SI wiedzą jak działa mózg, w jaki sposób zmysły odbierają i integrują informacje potrzebne do codziennego funkcjonowania.
Metoda integracji sensorycznej to jedna z ważniejszych metod wykorzystywanych w pracy z dziećmi z problemami w rozwoju. W pierwszej kolejności kierowana jest do dzieci z trudnościami w uczeniu się, ale z powodzeniem można stosować ją w przypadku niepełnosprawności intelektualnej, ruchowej, autyzmu i innych zaburzeń. Może być także wykorzystana jako forma profilaktyki ewentualnych trudności w uczeniu się oraz stymulacja rozwoju dzieci prawidłowo rozwijających się.
Warto podkreślić, że z problemów w zakresie integracji sensorycznej dzieci nie wyrosną. Te problemy będą „rosły” razem z nimi. Dlatego tak ważna jest wczesna interwencja, która wspiera system nerwowy tak, aby mógł on prawidłowo odbierać, interpretować i organizować napływające informacje zmysłowe.

Uczymy się i rozwijamy się przez zmysły. Wszystkie informacje zmysłowe docierające z ciała i z otoczenia są niezwykle ważne dla budowania wiedzy o sobie (swoim ciele, położeniu poszczególnych części ciała) i wiedzy o świecie. W prawidłowym rozwoju dziecka niezwykle ważny jest ruch i bezpośrednie doświadczenia zmysłowe. Dobrze zaplanowane i systematycznie wykonywane codzienne czynności oraz właściwa zabawa stanowią solidny fundament do prawidłowego rozwoju.
W przypadku małych dzieci, warto zastosować się do poniższych zasad:

Nie ograniczaj kontaktu dotykowego z dzieckiem (przytulaj, głaszcz, masuj).
Nie ograniczaj kontaktu kinestetycznego z dzieckiem (noś na rękach, kołysz, bujaj, kręć się z dzieckiem).
Wkładaj do rąk dziecka różne zabawki, przedmioty i pomóż mu poznawać je.
Muzykuj z dzieckiem na naturalnych instrumentach (garnki, butelki, talerze itd.).
Pokaż dziecku jak brzmi świat (uderzaj łyżeczką w szklankę, przelewaj wodę, włącz suszarkę itd.).
Pozwól dziecku na swobodny ruch i trening mięśniowy (ułóż dziecko na bezpiecznym podłożu i pozwól mu samodzielnie się poruszać, przekręcać, przesuwać, dźwigać).
Stwórz dziecku bogate sensorycznie środowisko (węch, smak, wzrok, dotyk, przedsionek, propriocepcja).
Zapewnij dziecku zaspokojenie podstawowych potrzeb fizjologicznych i psychicznych (jedzenie, ciepło, czysta pielucha, bezpieczeństwo).
Sięgnij do starych, sprawdzonych zabaw i zabawek (np.: masa solna, drewniane klocki, glina itp.).
Pozwól dziecku brudzić się, w ten sposób poznaje świat - pamiętaj, że zgodnie z obiegowym powiedzeniem „dzieci dzielą się na szczęśliwe i czyste”.

W przypadku dzieci starszych należy pamiętać o:

uprawianiu sportów,
ograniczeniu zajęć statycznych (przesiadywanie przez komputerem, telewizorem),
właściwym odżywianiu się.

Jeśli dziecko ma problemy z obszaru integracji sensorycznej należy jak najszybciej skorzystać z profesjonalnej pomocy. Starsze dziecko utrwala niewłaściwe wzorce reagowania na bodźce i jest narażone na wtórne (do zaburzeń integracji sensorycznej) problemy emocjonalne oraz behawioralne. Jego samoocena szybciej ulega zaniżeniu przyczyniając się do reakcji tzw. błędnego koła.

Przegląd badań na temat teorii i praktyki integracji sensorycznej (SI)

Teoria integracji sensorycznej związana jest z wieloma badaniami, które dowodzą zarówno jej neurofizjologicznych podstaw, jak i skuteczności określonych działań podejmowanych wobec dzieci. Przytoczone poniżej badania (sięgające lat 60-tych XX wieku) są jedynie fragmentem obszernych prac naukowo-badawczych i programów interwencyjnych, amerykańskich pracowników uniwersyteckich i praktykujących terapeutów zajęciowych. Badania te publikowane były w specjalistycznych i wysoko ocenianych periodykach takich jak: British Journal of Occupational Therapy, The American Journal of Occupational Therapy, Language, Speech, and Hearing Services in Schools, Pädiatrie und Grenzgebiete, The Occupational Therapy Journal of Research, Clinical Rehabilitation, Journal of Applied Behavior Analysis, Developmental and Behavioral Pediatrics, Journal of Autism and Developmental Disorders, American Journal of Medical Genetics.
Badania dotyczące dysfunkcji integracji sensorycznej prowadzili między innymi: . J. B. De Quiros (1976), J. Ayres (1981), J. Ayres, Z. Mailloux (1983), K. Larington (1987), A. DeGangi (1990), W. Dunn (1997, 1999, 2002), G. Baranek (2002), J. Watling, J. Dies i O. White (2003). Czytelników zainteresowanych dokładnymi wnioskami z badań naukowych zachęcam do lektury kwartalnika Integracja Sensoryczna wydawanego przez Polskie Stowarzyszenie Terapeutów Integracji Sensorycznej.

Terapia integracji sensorycznej korzysta również z indywidualnych doświadczeń osób z problemami sensorycznymi. Należy do nich T. Grandin (Grandin, T., Scariano, M, (1986). Emergence: labeled autistic. Novato, CA: Arena., Grandin, T. (2000). Thinking in pictures. New York: Doubleday. Temple Grandin jest autorką książki przetłumaczonej na język polski pt. Byłam dzieckiem autystycznym), która tłumaczy na własnym przykładzie zasadność używania głębokiego docisku przy nadmiernym pobudzeniu. Ważnych informacji dostarczają także publikacje L. Jackson (Jackson, L. (2006). Świry, dziwadła i Zespół Aspergera. Warszawa: Fraszka Edukacyjna) czy D. Willams (Williams, D. (2010). Nikt nigdzie. Autobiografia autystycznej dziewczyny. Warszawa: Fraszka Edukacyjna).

Materiały przygotowała: dr n. hum.Marta Wiśniewska, pedagog specjalny-oligofrenopedagog, logopeda, terapeuta i instruktor metody SI

Jestem rodzicem